Visie op veiligheid
De fysieke veiligheid op scholen van leerlingen en leerkrachten is in Nederland een onderwerp waar wel bestuurlijke aandacht voor bestaat, maar waarvan de ernst wellicht in veel gevallen wordt onderschat. Hoewel veel scholen veiligheidsplannen hebben en er veiligheidscoördinatoren zijn benoemd, ontbreekt vaak een alomvattende en praktisch toepasbare visie die door de gehele schoolorganisatie wordt gedragen. Incidenten die de veiligheid bedreigen, zoals geweld en intimidatie, worden wellicht te vaak als uitzonderingen beschouwd. Dit leidt ertoe dat er geen duurzame maatregelen worden getroffen om de oorzaken aan te pakken en toekomstige escalaties te voorkomen.
De huidige uitdagingen rondom schoolveiligheid zijn veelomvattend en raken aan allerlei onderwerpen. Er zijn echte concrete stappen die kunnen worden genomen om beter voorbereid te zijn op toekomstige incidenten. Het doel van alle betrokkenen is uiteindelijk om een veilige leeromgeving te creëren waarin leerlingen en docenten zich kunnen richten op het onderwijs, zonder dat veiligheid een ondergeschoven kindje is. Daarbij is het ook goed om te kijken naar internationale praktijkvoorbeelden, aan de ene kan om te laten zien wat er kan gebeuren als veiligheidsproblemen niet tijdig worden aangepakt, maar ook om te leren van deze internationale ervaringen.
De vraag die centraal staat, is: zijn we voldoende voorbereid op eventuele toekomstige incidenten? En zo niet, wat moet er dan veranderen?
Schoolveiligheid in Nederland
Hoewel Nederland vaak bekend staat als een relatief veilig land, zien we in toenemende mate dat de veiligheid op scholen onder druk staat. Incidenten zoals fysiek geweld, intimidatie, en de opkomst van straatcultuur hebben hun weg gevonden naar de schoolomgeving. Veel scholen beschouwen deze voorvallen echter nog steeds als incidenteel en niet structureel. Hierdoor blijft de aandacht beperkt en wordt er geen breed gedragen strategie ontwikkeld om deze problemen aan te pakken.
Een andere uitdaging is dat er binnen grote onderwijsstichtingen vaak onvoldoende samenwerking is op het gebied van veiligheid. Iedere school werkt met eigen protocollen en beleidsstukken, die in veel gevallen tocht wat abstract en theoretisch van aard zijn en niet direct praktisch toepasbaar. Dit zorgt ervoor dat er in de praktijk te weinig concreet beleid is om escalaties te voorkomen of effectief te handelen bij incidenten.
De situatie op Nederlandse scholen kan worden vergeleken met trends die we internationaal zien, zoals in Zweden, Brazilië en de Verenigde Staten, waar problemen rondom schoolveiligheid snel uit de hand zijn gelopen met tragische incidenten als gevolg. Nederland lijkt nog niet voldoende bereid om de ernst van de situatie en het potentieel voor escalatie publiekelijk te bespreken. Het zou echter goed zijn om te beseffen dat nu actie nodig is om grotere problemen in de toekomst te voorkomen.
Veiligheid uit zicht
Een belangrijke oorzaak van het gebrek aan aandacht voor veiligheid op scholen is dat de prioriteit van onderwijsinstellingen ligt bij het onderwijs zelf. Scholen willen hun middelen, zowel financieel als in termen van energie, primair inzetten voor het verbeteren van onderwijsprestaties. Veiligheidskwesties worden gezien als uitzonderlijke voorvallen, waardoor er weinig aandacht (en ook budget) is voor onderliggende problemen die in stilte broeien. Dit leidt tot een reactieve in plaats van een proactieve aanpak, waarbij pas actie wordt ondernomen na een incident, in plaats van preventief te werken.
Daarnaast vermijden scholen soms liever publiciteit rond veiligheidsincidenten om reputatieschade te voorkomen. Het gevolg is dat problemen intern worden gehouden en niet volledig worden aangepakt, uit angst dat negatieve berichtgeving leerlingen en ouders zou afschrikken. Dit belemmert de mogelijkheid om open over veiligheidskwesties te praten en samen naar oplossingen te zoeken.
Binnen grotere stichtingen of onderwijsnetwerken ontbreekt vaak de samenwerking op het gebied van veiligheid. Elke school opereert veelal autonoom, zonder een gecoördineerde aanpak om kennis en ervaring te delen. Beleidsstukken rond veiligheid zijn vaak abstract en missen praktische toepasbaarheid. Hierdoor blijven ze in de theorie hangen en wordt er weinig tot niets gedaan om veiligheidsbeleid daadwerkelijk te implementeren in de dagelijkse praktijk.
Waarom dit een probleem is
Dit gebrek aan aandacht en actie is zorgwekkend, omdat er wel degelijk veiligheidsgerelateerde incidenten plaatsvinden op Nederlandse scholen. Schooldirecteuren en docenten hebben publiekelijk melding gemaakt van de toenemende invloed van straatcultuur en de risico’s die daarmee gepaard gaan, zoals geweld, intimidatie en het ontstaan van een gevoel van onveiligheid. Hoewel deze signalen duidelijk zijn, wordt er te vaak vanuit gegaan dat problemen vanzelf zullen verdwijnen. De realiteit is echter dat zonder structurele maatregelen de kans op meer en grotere incidenten alleen maar zal toenemen.
In gesprekken ‘in de wandelgangen’ wordt dit probleem ook erkend door veel betrokkenen, maar er is een gebrek aan formele en gecoördineerde stappen om het aan te pakken. Dit betekent dat veel scholen onvoorbereid blijven op ernstige incidenten, ondanks de aanwezigheid van veiligheidscoördinatoren en plannen op papier. Wanneer veiligheidsproblemen niet tijdig worden aangepakt, neemt de kans op escalaties toe, zoals al duidelijk zichtbaar is in andere landen.
In Zweden, Brazilië en de Verenigde Staten zijn er meerdere tragische incidenten geweest waarbij scholen het toneel werden van geweld, soms zelfs met dodelijke afloop. Ook in deze landen is voor te stellen dat veiligheid-gerelateerde problemen op scholen eerst werden gemarginaliseerd, totdat de realiteit hen uiteindelijk dwong tot actie. Het zou wellicht goed zijn dat vertegenwoordigers in het Nederlands onderwijsstelsel uit deze internationale trends lessen zou trekken en inzien dat zonder een proactieve aanpak ook hier de kans op dergelijke incidenten daadwerkelijk aanwezig is.
Wat moet er gebeuren?
Hoewel de meeste scholen in Nederland een veiligheidsplan hebben en een veiligheidscoördinator hebben aangesteld, is dit vaak slechts een beginpunt. Huidige maatregelen schieten waarschijnlijk tekort om de veiligheid op lange termijn te waarborgen en toekomstige incidenten te voorkomen of in elk geval de impact te beperken. Daarom zouden scholen meer moeten doen dan alleen de basisvoorwaarden op papier zetten. Het is tijd voor een geïntegreerde aanpak die erkent dat de kans op serieuze incidenten reëel is en dat deze niet vanzelf verdwijnen. De volgende concrete stappen zouden wellicht helpen in dit kader:
Erkenning van de ernst van de situatie: Scholen, besturen en beleidsmakers zouden moeten erkennen dat er een reëel risico bestaat op serieuze incidenten met potentieel tragische gevolgen. Dit is geen theoretisch probleem, maar een urgent vraagstuk dat onmiddellijke aandacht vereist.
Commitment aan een veilige omgeving: De doelstelling moet zijn om zowel leerlingen als onderwijspersoneel een veilige omgeving te bieden waarin onderwijs centraal kan staan zonder dat zij zich zorgen hoeven te maken over hun fysieke veiligheid. Veiligheid moet meer prioriteit krijgen binnen de schoolorganisatie en de bestuurskamer.
Vaststellen van grenzen: Er moeten duidelijke normen en gedragsregels komen voor wat acceptabel is binnen de schoolomgeving. Dit geldt voor alle betrokkenen: leerlingen, ouders, docenten, directie en zelfs bezoekers. Deze grenzen moeten helder gecommuniceerd worden en consequent gehandhaafd.
Stichtingsbrede risico-inventarisatie: Scholen moeten samen met hun overkoepelende stichtingen een grondige risico-inventarisatie uitvoeren. Dit betekent het in kaart brengen van potentiële veiligheidsrisico’s op elke schoollocatie, niet alleen in theorie, maar ook praktisch: waar kunnen er problemen ontstaan, en hoe kunnen grenzen overschreden worden?
Implementatie van een praktisch uitvoerbaar actieplan: Het veiligheidsplan dat al aanwezig is zou eens moeten worden getoetst aan de eisen van praktische relevantie en toepasbaarheid.
Erkenning van de rol van veiligheidscoördinatoren: Het moet duidelijk zijn wie welke verantwoordelijkheid draagt in het geval van een incident, met een centrale rol voor de veiligheidscoördinator.
Trendanalyse en kennisdeling: Het is essentieel om signalen van mogelijke incidenten vroegtijdig te herkennen en trends binnen de school of in de regio te analyseren. Deel deze informatie met alle betrokkenen.
Voorbereiding en oefeningen: Scholen moeten voorbereid zijn op incidenten door regelmatig te oefenen en duidelijke afspraken te maken over de te nemen acties bij een calamiteit.
Actie bij incidenten: Als er een incident plaatsvindt, moet iedereen handelen volgens de afgesproken procedures. Daarbij moet zo snel mogelijk worden gereageerd om escalatie te voorkomen en impact te beperken. Na afloop moeten de acties geëvalueerd worden om ervan te leren en het plan te verbeteren.
Snelle en eerlijke communicatie: Communicatie is cruciaal, zowel intern binnen de school als extern met gemeente, politie en andere instanties. Dit moet snel, transparant en eerlijk gebeuren om verwarring en escalatie te voorkomen.
Inzet van externe expertise: Waar nodig, moeten scholen niet schromen om externe deskundigheid in te schakelen, bijvoorbeeld de inzet van politie of gebruik van technologieën zoals Cosafe voor efficiënte alarmprocedures.
Jaarlijkse evaluatie en revisie van het veiligheidsplan: Elk jaar moet het veiligheidsplan geëvalueerd en indien nodig aangepast worden. Zelfs als er geen ernstige incidenten hebben plaatsgevonden, moeten de procedures verbeterd worden om de kans op incidenten te verkleinen en de impact ervan te beperken. Veiligheidsbeheer is een continu proces dat blijvende aandacht vereist.
Door deze stappen te nemen, kunnen scholen een omgeving creëren waarin de veiligheid van zowel leerlingen als personeel meer dan nu gewaarborgd is. Het is echter cruciaal dat deze veranderingen niet slechts op papier blijven staan, maar dat er ook in de praktijk naar gehandeld wordt.
Blijvend verbeteren
Een van de grootste valkuilen in schoolveiligheid is het aannemen dat een rustig jaar zonder grote incidenten betekent dat alles goed geregeld is. Veiligheidsmanagement is een continu proces. Elke school mag natuurlijk een moment nemen om “de zegeningen te tellen” wanneer er niets ernstigs is gebeurd, maar zou tegelijkertijd ook moeten erkennen dat resultaten uit het verleden geen garantie bieden voor de toekomst. Het doel van een goed veiligheidsbeleid is niet alleen om incidenten te voorkomen, maar ook om voorbereid te zijn wanneer ze zich voordoen, zodat de impact tot een minimum wordt beperkt.
Daarnaast is het aan te bevelen dat veiligheidscoördinatoren de vrijheid hebben om te blijven signaleren waar het beter kan en moeten ze openstaan voor feedback van externen en interne betrokkenen. Dit vraagt om een open cultuur waarin veiligheid bespreekbaar is en iedereen een bijdrage kan leveren aan het verbeteren van de procedures.
Er zou meer moeten gebeuren dan enkel het benoemen van veiligheidscoördinatoren en het opstellen van theoretische veiligheidsplannen. De risico’s worden onderschat, en de kans op ernstige incidenten, zoals die al in andere landen plaatsvinden, is reëel. Het is niet langer voldoende om af te wachten en te hopen dat de situatie vanzelf verbetert.
De tijd om te handelen is nu. Wachten op een tragisch incident of een verdere verslechtering van de situatie is geen optie. Laten we het gesprek starten, de realiteit onder ogen zien, en samen de verantwoordelijkheid nemen om de veiligheid op scholen fundamenteel te verbeteren.